CHIESA DI SANTA MARIA DEL POPOLO
( Campo Marzio )
(deel 1/3)
CHIESA DI SANTA MARIA DEL POPOLO
Adres:
Piazza del Popolo 12 (rione di Campo Marzio).
Coördinaten:
41º 54’ 41,22” N en 12º 28’ 34,43”O.
Openingstijden:
maandag tot en met donderdag van 7.15 uur tot 12.30 uur en van 16:00 uur tot 19:00 uur;
vrijdag en zaterdag van 7:30 uur tot 19:00 uur;
feestdagen van 7:30 uur tot 13:30 uur en van 16:30 uur tot 19:30 uur.
Snelmenu voor deze pagina
ALGEMEEN
De kerk van Santa Maria del Popolo is een van de oudste parochiekerken van Rome, die omstreeks 1250 toegewezen werd aan de augustijnenmonniken. Hoewel de kerk, die tegen de binnenzijde van de muur van Aurelius naast de Porta del Popolo is gebouwd, er aan de buitenzijde tamelijk eenvoudig uitziet, worden er binnen belangwekkende kunstschatten bewaard die een museum zouden kunnen vullen.
Oorspronkelijk was hier alleen een veld. Keizer Nero zou op deze plaats met behulp van zijn vrij-gemaakte slaaf Epafroditus zelfmoord hebben gepleegd, waarna hij hier door twee van zijn voedsters en zijn maîtresse Acte begraven werd. Een notenboom markeerde deze plek.
Volgens een middeleeuwse legende spookte de geest van de verschrikkelijke Nero rond bij de notenboom die groeide op zijn graf en de tombe van de nog verschrikkelijker keizer Diocletianus (Domizi Enobarbi) tegen de helling van de Pincio. Omdat de mensen een panische angst hadden voor dit spook, riepen zij de hulp in van paus Paschalis II. Na drie dagen streng vasten kreeg de paus in een visioen van Maria de opdracht om de boom eigenhandig om te hakken en het graf te vernietigen.
Hij hakte de boom om, liet het gebeente van Nero opgraven, verbrandde het en wierp de as in de Tiber. Daarna stichtte hij hier een kapel die later de Santa Maria del Popolo werd genoemd. Van het gejammer van Nero’s geest is daarna niets meer vernomen.
De augustijner monnik Maarten Luther logeerde hier in 1511 enkele maanden bij zijn ordebroeders in het naastliggende klooster. Hij betrad ’de stad der martelaren’ in de hoop zijn worstelingen met de vraag naar de waarheid tot een goed einde te brengen. Hij kwam helaas op het meest verkeerde moment, namelijk tijdens het pontificaat van de weinig heilige paus Julius II. Op 31 oktober 1517 zou hij zijn 95 stellingen op de deur van de Schlosskirche van Wittenberg spijkeren en ongewild het startsein geven voor de reformatie.
De kerk was oorspronkelijk de kloosterkerk van het ernaast gelegen augustijnenklooster en had uitgestrekte moestuinen en wijngaarden, met name tegen de helling van de Pincio. Helaas werd dit klooster tijdens het Sacco di Roma (1527/’28), net als een groot deel van Rome, door de protestantse Duitse troepen van keizer Karel V (de zgn. Lanzichenecchi) verwoest.
GESCHIEDENIS
In werkelijkheid liet genoemde paus Paschalis II hier een kapel ter ere van Maria bouwen niet vanwege de geest van Nero maar als dank voor haar steun aan de kruisvaarders bij de bevrijding van Jeruzalem aan het einde van de eerste kruistocht (juli 1099). Deze kapel is een van de weinige kerken die betaald is door de gemeente en de bevolking van Rome en heet sindsdien de Santa Maria del Popolo (van het volk).
De naam van de kerk kan ook afkomstig zijn van het Latijnse woord voor ’parochie’, omdat de Santa Maria del Popolo, voor zover bekend, de eerste parochiekerk van Rome was. De meest waarschijnlijke uitleg echter is dat de kerk is genoemd naar het populierenbos dat hier destijds stond.
Paus Gregorius IX liet het gebouw in 1227/’35 vergroten en bracht hier een paar jaar later de veel vereerde 13e eeuwse icoon van de ‘Madonna del Popolo’ onder (thans op het hoogaltaar). Hij promoveerde de kapel formeel tot (parochie)kerk.
Het complex werd in 1250 overgedragen aan de Eremiti di San Agostino (broeders augustijnen) Congregazione di Tuscia. Zij bouwden een groot klooster naast de kerk. In 1472 gingen kerk en klooster over naar de Congregazione Lombarda.
Ter gelegenheid van het jubeljaar 1475 werden de kerk en het klooster in 1472/’77 geheel herbouwd in opdracht van paus Sixtus IV–Della Rovere, mogelijk naar een ontwerp van Andrea Bregno en Baccio Pontelli. Waarschijnlijk hebben monniken uit Lombardije ook een bijdrage geleverd, gezien een aantal typisch Lombardische elementen, zoals de klokkentoren met pinakels op de hoeken en een conisch uitsteeksel dat bedekt is met terracotta, de achthoekige koepel en de polygonale kapellen.
De kerk werd toen de eerste renaissancekerk van Rome.
De kerk onderging omstreeks 1503 opnieuw wijzigingen, waarbij Donato Bramante als architect betrokken was. De veranderingen betroffen hoofdzakelijk de verlenging van de apsis met daarachter een kapel met een caissongewelf, de huidige Cappella Maggiore.
In 1513 begon Rafael met de bouw en inrichting van de alom bewonderde Cappella Chigi.
In 1627 bestelde kardinaal Antonio Sauli het huidige hoogaltaar, dat het mooie altaar van Andrea Bregno (nu gedeeltelijk in de sacristie en gedeeltelijk in de eerste kapel links) moest vervangen en werden beide transeptkapellen opnieuw ingericht.
Ten slotte werd in opdracht van paus Alexander VII de aankleding en de inrichting van de hele kerk naar de baroksmaak van die tijd gerestyled door Bernini (1655/’61) en die ook de Chigi-kapel afmaakte. Ook werd toen de Cappella Cybo toegevoegd naar ontwerp van Carlo Fontana.
Ondanks alle verbouwingen en toevoegingen heeft het interieur toch iets van een bijna Toscaanse sierlijkheid bewaard.
Tot slot werd de zijgevel aan de zijde van het plein in 1811/’22 door Giuseppe Valadier opnieuw vormgegeven in neoclassicistische stijl om de kerk aan de symmetrie van de Piazza del Popolo aan te laten passen. Hierbij ging helaas het laatste overgebleven stuk van het augustijnen-klooster verloren.
In de huidige tijd wordt de kerk nog steeds bediend door de Agostininiani en is sinds 1587 zetel van een kardinaal.
De kerk is op zondagmorgen nogal eens gesloten voor het publiek vanwege de vele huwelijken die hier dan gesloten worden.
EXTERIEUR
Aan de buitenkant zijn de campanile, de achthoekige koepel en de koepels boven de Cybo-kapel (rechts) en de Chigi-kapel (links) zichtbaar.
De koepel staat op een achthoekige drum met aan elke zijde een boogvenster. De koepel heeft geen lantaarn maar een spits met een kogel daarop.
De klokkentoren staat tegen het voormalige klooster rechts van de koe-pel. Het is een vlakke vierkante toren in gele kalksteen uitgevoerd met aan elke kant een boogvormig klankgat. Zeer ongebruikelijk voor Rome heeft de toren een stenen spits met een bal op de top en vier cilindrische pinakels met conische kapje.
De koepel van de Cappella Cybo heeft een lage tamboer en de lantaarn bestaat uit een aantal zuilen met een kleine koepel erop. De koepel van de Cappella Chigi (alleen zichtbaar vanaf de Piazzale Flaminio) is een ondiepe, betegelde schotel op een grote rond trommel met acht grote, rechthoekige rammen.
Rechts van de kerk staat het restant van het voormalige klooster. Het werd herbouwd toen de Viale Gabriele d’Annunzio werd aangelegd. Vroeger was dit klooster veel groter. Het staat nu tegen strak tegen de kerk aangedrukt en loopt achter de apsis L-vormig door. De ingang is rechts van de kerkgevel in de 19e eeuwse annex.
Gevel
De sobere gevel van travertin uit omstreeks 1477 staat op een hoog podium met brede trap ervoor en behoort tot de vroegste renaissancewerken in Rome.
De architect is niet bekend; de namen van Andrea Bregno en Meo del Caprino worden hier genoemd.
Het grote kale vlak onder is door vier nauwelijks uitspringende Korinthische pilasters verticaal in drie delen verdeeld, die overeenkomen met de inwendige verdeling van de kerk in schepen.
Het bovenste deel van de gevel heeft slechts twee pilasters. In de punt van de grote fronton herinnert de eikenboom aan paus Sixtus IV-della Rovere, die de kerk liet herbouwen, en de zes bergen bovenop de gevel aan de restauratie onder paus Alexander VII-Chigi. Aan de uiteinden van het fronton staan twee kandelaarachtige sierelementen.
Bernini voegde in 1660 de twee frontons boven de kleinere zijingangen toe, veranderde het roosvenster in een rond venster met omlijsting en accentueerde de beweging door aan elke kant een gebogen halftimpaan met bloemslingers te ontwerpen. Boven de zijingangen zijn boogvensters uitgespaard.
– School van Andrea Bregno: Madonna met Kind
Dit 15e eeuwse reliëf is in het timpaan boven de grote centrale deur aangebracht. De madonna is omgeven door een gestileerde regenboog. Het fronton wordt gedragen door een latei met putti en slingers. In de stijl boven de deur is het wapen van Sixtus IV te zien.
INTERIEUR
Hoewel in latere eeuwen veel is veranderd en toegevoegd heeft het interieur nog steeds het aanzien van een renaissancekerk. Het grondplan van de basiliek is verruild voor dat van een Latijns kruis. Het middenschip met kruis(graat)gewelf wordt aan elke zijde geflankeerd door een zijbeuk met aansluitend vier zijkapellen, die uitkomen op een ruim transept, met aan de beide uiteinden een kapel en een koepel op de viering, vier koorkapellen en een erg diepe en smalle apsis. In totaal dus 14 kapellen. De kapellen worden meestal genoemd naar de adellijke families die deze als grafkapel gebruiken.
Opvallend is dat twee zijkapellen hun eigen koepel hebben: de Cappella Cybo (2e kapel rechts) en de Cappella Chigi (2e kapel links). Zij lijken op twee op zichzelf staande kerkjes.
Middenschip
De arcaden zijn 15e eeuws. Aan elke zijde staan vier pijlers met elk vier halfcirkelvormige zuilen; zij zijn gemaakt van travertijnblokken. Deze halfzuilen hebben zeer simpele kapitelen in composietstijl.
De kerk heeft nog steeds de oorspronkelijke vloer, die nooit is vernieuwd. Daarom zijn hier nog vele interessante antieke grafplaten terug te vinden.
– Anoniem: Grafsteen van Filippo Belma
Deze grafsteen uit 1448 bevindt zich, rechts vlakbij de ingang, in vloer.
– Anoniem: Grafsteen van een bisschop
Zijn beeltenis bevindt zich in een gotische nis eveneens in de buurt van de ingang en dateert van het einde van de 14e eeuw. Dit zou dus van vóór de herbouw van de kerk zijn.
– Anoniem: Grafmonumenten
In het middenschip bevinden zich links in de ruimten tussen de pilaren zes stenen tomben van voorname personen uit de 15e eeuw, voor-namelijk bisschoppen en edelen. De teksten op de graven, waaronder de namen, zijn vrijwel geheel afgesleten.
– Gian Lorenzo Bernini en leerlingen: Beelden
In de barok zijn door Bernini en zijn leerlingen beelden in wit stucwerk van heiligen en engelen op de kroonlijst van de arcaden in het middenschip en boven de triomfboog van het transept geplaatst.
Hoewel Bernini de beelden ontwierp, liet hij de uitvoering over aan anderen, in het algemeen zijn leerlingen. De beelden werden uitgevoerd door:
Rechts:
– Giovanni Francesco de Rossi: het eerste paar;
– Lazzaro Morelli: tweede paar, eerste figuur;
– Paolo Naldini: tweede paar, tweede figuur;
– Giovanni Antonio Mari: derde paar, en
– Giovanni Francesco de Rossi: vierde paar.
Links:
– Ercole Ferrata: eerste paar;
– Antonio Raggi: tweede paar;
– Perone: derde paar, en
– Antonio Raggi: vierde paar.
Rechtse zijschip (tegen de binnenzijde van de ingangsgevel)
– Anoniem: Grafmonument van Vincenzo Danesi.
Een werk uit 1682.
– Anoniem: Grafmonument van Vincenzo Bonadies.
Hij overleed in 1687.
– Anoniem: Grafmonument van Félix Boisselier.
Deze Franse schilder was pensionado van de Villa Medici (1811).
Cappella della Rovere
De kapel (eerste kapel rechts) werd tussen 1488/’99 ingericht in opdracht van kardinaal Domenico della Rovere, de latere paus Sixtus IV, en is gewijd aan San Girolamo (Sint Hiëronymus) en kennelijk ook aan de geboorte, te oordelen aan het altaarstuk.
De kapel werd enige tijd gebruikt als grafkapel van de familie Della Rovere, immigranten uit Savona. De kapel ging later over in handen van de familie Venuti.
– School van Andrea Bregno (toegeschreven aan): Balustrade
Op de balustrade vóór de kapel is het door putti vastgehouden wapen van de familie Della Rovere (eikenboom) afgebeeld. ’Robur’ is Latijn voor ’kracht’ maar het betekent ook ’eikenhout’.
– Bernardino Pinturicchio: Aanbidding van het Kind met Sint Hiëronymus
Het superbe fresco uit omstreeks 1485/’90 boven het altaar is een vroeg werk van deze Umbrische schilder, die met Perugino samenwerkte. Het is in zijn kenmerkende fluweelzachte stijl uitgevoerd, die vooral in het gezicht van Maria tot uitdrukking komt.
Tijdens zijn leven oogstte hij al veel succes met zijn verhalende manier van schilderen, waarbij hij veel oog had voor details, zoals hier de grazende geit, het lam bij zijn moeder en de uitdrukking van de stier.
– Bernardino Pinturicchio en Tiberio d’Assisi: Fragmenten uit het leven van Sint Hiëronymus
Deze fresco’s in de lunetten van de kapel zijn ter herinnering aan Sint Hiëronymus van Stridon gemaakt. Pinturicchio werd hier waarschijnlijk geassisteerd door Tiberio d’Assisi. Zij werden in 1485/’89 geschilderd. Boven het altaar is te zien Hiëronymus een doorn uit de poot van een leeuw haalt. Deze scène hoort echter bij Sint Gerasimus van de Jordaan; de pelgrims uit de vroege middeleeuwen, die naar het heilige land gingen, verwarden hem echter met Sint Hiëronymus.
Pinturicchio is ook verantwoordelijk voor de ornamentele omlijsting van de vensters met grotesken, die hij in Nero’s Domus Aurea bestudeerde.
– Francesco da Sangallo Il Giovane(toegeschreven aan): Grafmonument van kardinaal Juan de Castro
Zijn graf staat tegen de rechtse wand. Hij overleed in 1506. Het monument stond eerst elders in de kerk, maar is later naar deze kapel gebracht. Het is nogal groot voor deze setting.
– Andrea Bregno: Grafmonument voor de kardinalen Domenico en Cristoforo della Rovere
Dit dubbelgraf staat tegen de linkse wand. Bregno ontwierp het monument voor twee neven van zijn beschermheer die in 1477/’78, respectievelijk in 1501 stierven. Het is een werk van hoge kwaliteit uit het einde van de 15e eeuw.
– Mino da Fiesole: Madonna
De Madonna bovenaan in de lunet van dit grafmonument is van de hand van Mino da Fiesole. De eenvoudige lijnen stralen zowel kracht als tederheid uit.
Tussen eerste en tweede kapel rechts
– Giulio Troschel: Grafmonument van Francesco Caterl Bertolinen (Franz Ludwig Catel)
Deze Pruisische schilder overleed in 1875.
Eerste pilaar rechts
– Anoniem: Grafmonumentvan Galeotto Bernardini
Dit monument dateert van 1591.
Cappella Cybo (tweede kapel rechts)
Deze kapel, gewijd aan Sint Laurentius, werd oorspronkelijk in de 15e eeuw gebouwd in opdracht van kardinaal Innocenzo Cybo en was, evenals de Cappella della Rovere, geheel gedecoreerd door Pinturicchio en met marmeren beeldhouwwerken door Andrea Bregno.
Kardinaal Alderano Cybo echter liet in 1682/’87 een totaal nieuwe kapel bouwen door de architect Carlo Fontana. Deze ontwierp een schitterende barokkapel met een Grieks kruis als grondplan met een koepel daarboven, uitgevoerd in spetterend kostbaar zwart marmer, verde antico, albast en 16 zuilen van Siciliaans jaspis (een rode halfedelsteen). De kleurcontrasten zijn echter nogal heftig.
Een aantal onderdelen van de inrichting van de oude kapel kon worden gered en werd overgebracht naar de kerk van San Cosimato (zie aldaar).
– Carlo Maratta: Maria onbevlekte ontvangenis met heiligen
Maratta maakte dit grote altaarstuk in 1686. De afgebeelde heiligen zijn: Johannes de Evangelist, Gregorius de Grote, Johannes Chrysostomus en Augustinus.
Het bijzondere van dit prachtige meesterwerk is dat Maratta het met olieverf direct op de muur schilderde.
– Francesco Cavallini: Putti en basreliëfs
Deze kunstwerken van verguld brons bevinden zich onder de altaartafel.
Hier staat ook een grafkist met daarin de overblijfselen van een wat onduidelijke Romeinse martelares, Santa Faustina, die uit de catacomben naar hier zijn gebracht.
Het grootste deel van haar overblijfselen zit in de schrijn onder het hoogaltaar samen met die van Sint Priscus.
– Luigi Garzi: Eeuwige glorie
Garzi schilderde dit fresco in 1685 tegen de koepel van de kapel.
– Francesco Cavallini: Grafmonument van kardinaal Alderano Cybo Malaspina
De tombe van de stichter van deze kapel staat tegen de rechtse muur. Hij was een neef van paus Innocentius VIII. Het monument dateert van 1684, de kardinaal overleed echter pas in 1700; hij was dus ruim op tijd.
– Francesco Cavallini: Grafmonument van kardinaal Lorenzo Cybo
Deze tweelingtombe uit 1683 bevindt zich links.
– Daniel Seyter: Martelaarschap van Sint Catherina
Dit grote olieverfschilderij uit 1685 hangt rechts in de vestibule.
– Daniel Seyter en Giovanni Maria Morandi: Martelaarschap van Sint Laurentius
Dit werk is uit hetzelfde jaar en hangt links in de vestibule.
Tussen tweede en derde kapel rechts
– Tenerani: Grafmonument voor Adèle Julien
Dit monument dateert van 1860.
Tweede pilaar rechts
– Anoniem: Grafmonument van Gaspare Celio
Het monument van deze schilder is uit 1640 en versierd met een portret in olieverf, dat werd uitgevoerd door Francesco Ragusa.
Cappella Basso della Rovere (derde kapel rechts)
Deze kapel is gewijd aan de 4e eeuwse kerkvader Sint Augustinus van Hippo en werd in 1484 ingericht in opdracht van kardinaal Girolamo Basso della Rovere. De kerk hoorde vroeger immers bij een augustijnenklooster dat hiernaast stond. De inrichting van de kapel is waarschijnlijk door Pinturicchio uitgevoerd, gezien de details, zoals bijvoorbeeld de innovatieve trompe-l’oeil zuilen naast de vensters.
– Plafond
Het plafond heeft een stergewelf beschilderd met grotesken en tondi waarin profeten zijn afgebeeld
– Anoniem: Communiebank
De balustrade uit 1484 is gemaakt van zeer kostbaar marmer.
– Anoniem: Vloer
De kapel heeft nog de originele vloerdecoratie van Deruta-majolica uit het einde van de 15e eeuw.
– School van Pinturicchio: Scènes uit het leven van Maria
Deze vijf fresco’s dateren eveneens uit 1491 en bevinden zich in de lunetten boven de muur.
Zij stellen voor, van links naar rechts:
– Geboorte van de Madonna;
– Aanbieding in de tempel;
– Annunciatie;
– Huwelijk van Maria en Visitatie, en
– Maria-Hemelvaart
– Jacopo Ripanda en Amico Aspertini (toegeschreven aan): Grisailles
Deze illusionistische monochrome fresco’s op het onderste deel van de muren dateren van 1490/1503. De beide makers waren leerlingen van Pinturicchio.
Deze grisailles waren destijds nogal innovatief. Zij zijn in de 19e eeuw helaas nogal drastisch gerestaureerd door Vincenze Camuccini.
Een fresco uit 1489/’91 tegen de linkse wand.
– School van Pinturicchio: Madonna met Kind en heiligen
Dit fresco uit 1490 is boven het altaar geschilderd.
De kunstenaars zijn mogelijk Pastura en Tiberio d’Assisi, beiden uit de school van Pinturicchio. Een van de heiligen is Sint Franciscus; paus Sixtus IV, de beschermheer van deze kapel, was zelf franciscaan.
– School van Pinturicchio: God de Vader geeft zijn zegen
Dit werk is uit dezelfde tijd en in de lunette daarboven geschilderd.
– Gian Cristoforo Romano: Pietà
Dit marmeren reliëf staat op de altaartafel.
– Sibillen
Deze bevinden zich onder de geschilderde zuilen.
– Martelaarschap van Paulus
– Martelaarschap van Sint Catherina;
– Dispuut van Sint Augustinus, en
– Martelaarschap Petrus.
De vier laatstgenoemde scènes zijn te zien boven de muurbanken
– School van Andrea Bregno: Grafmonument van kardinaal Girolamo Basso della Rovere
Deze tombe van de stichter van deze kapel uit omstreeks 1483/’92 staat tegen de rechtse muur.
– Antonio da Viterbo (toegeschreven aan): Pietà
Dit werk is rechts in de lunet boven de tombe van de kardinaal geschilderd. De bijnaam van deze schilder was ’Il pastura’.
Tussen de derde en vierde kapel rechts
– Anoniem: Grafmonument van Stefano Desiderio
De overledene was ’patrizio Bolognese’. Het monument dateert van 1633.
– Anoniem: Grafmonument van Teresa Olivi Benvenuti
Zij kreeg rechts hiervan een eenvoudige wandplaat (1855).
– Anoniem: Grafmonument van Maria Anna de Magistris
Uit 1856.
Derde pilaar rechts
– Anoniem: Gedenkteken voor graaf-bisschop Masci en voor Nico-la IV-Masci
Blijkens de tekst is het monument hier in 1613 opgericht door zijn kleinkinderen, wat – ook voor die tijd – nogal vreemd is voor een bisschop.
– Anoniem: Vloergraf
Het meest linkse vloergraf bij deze pilaar is dat van een Spaanse geestelijke en jurist. Zijn verwan-ten lieten in de tekst op het graf vermelden dat hij amper 39 jaar was toen hij de dood vond door toedoen van zijn trouweloze huisdier. Terwijl hij zijn kat aan het aaien was, beet het gemene dier hem een vinger af, wat hem het leven kostte. De tekst is jam-mer genoeg sterk afgesleten en niet meer goed leesbaar.
