Basilica di Santa Maria Maggiore
( deel 1/.. )
( Rionne dell'Esquilino XV )
Basilica di Santa Maria Maggiore
Adres:
Piazza Santa Maria Maggiore (rione dell’Esquilino)
Coördinaten:
41º 53’ 50,32” N en 12º 29’ 56,24” O
Openingstijden:
Basiliek: dagelijks van 7.00 uur tot 19.00 uur.
Sacristie: dagelijks van 7.00 uur tot 12.30 uur en van 15.00 uur tot 18.30 uur.
Cappella di Sisto Quinto: ’s middags vaak gesloten.
Cappella Paolina: dagelijks van 7.00 uur tot 19.00 uur, echter alleen voor gebed.
Cappella Sforza: maandag tot en met vrijdag van 9.00 uur tot 17.00 uur, echter alleen voor gebed.
Museo storico: zaterdags om 10.00 uur en zondags om 16.00 uur bij ten minste 15 belangstellenden. Bij gebruikmaking van deze georganiseerde rondleiding is het ook mogelijk de Loggia delle Benedizioni en het Oratorio del Presepe te bezoeken.
Tip 1: neem bij een bezoek een toneel- of verrekijker mee voor de mozaïeken.
Tip 2: onder de hoogmis op 5 augustus ‘sneeuwen’ witte rozenblaadjes uit de koepel van de Cappella Paolina.
Snelmenu voor deze pagina
ALGEMEEN
De basiliek van Santa Maria Maggiore (Heilige Maria de Meerdere) staat ook wel bekend als de Basilica di Santa Maria della Neve (Santa Maria Ad Nevis, Heilige Maria ter Sneeuw), als de Basilica Liberiana (naar paus Liberius, zie verder) en als de Beata Maria ad Præsepe (Heilige Maria van de Kerststal). Het woord ’maggiore’ is toegevoegd omdat zij de grootste is van de ruim tachtig Mariakerken in Rome.
De basiliek is gebouwd op top van de Monte Cispio (Cispius), naast de Monte Oppio een van de toppen (55 meter) van de Esquilino (Esquilinus), de hoogste heuvel van Rome. Hiermee staat de kerk op het hoogste punt van het antieke Rome.
Als grootste Mariakerk van Rome is zij, naast die van Sint Pieter, de Sint Jan van Lateranen en de Sint Paulus buiten de Muren, een van de vier patriarchale (pauselijke) basilieken in Rome, waardoor zij in het bezit is van een pausaltaar en een Heilige Deur (vroeger was er nog een vijfde patriarchale basiliek, de San Lorenzo fuori le Mura, tezamen vormend de Pentarchy). Als basilica major is de Santa Maria Maggiore een van de zeven pelgrimskerken van Rome.
Sinds het Verdrag van Lateranen in 1929 behoren deze basilieken tot het extraterritoriale gebied van Vaticaanstad.
GESCHIEDENIS
In een droom verschijnt Maria tegelijk aan de rijke Julianus Patricius en aan paus Liberius om hen aan te sporen een kerk te harer ere te bouwen. De plek waar het heiligdom moest verrijzen, zou door sneeuw worden aangegeven. De volgende dag zagen beiden tot hun verbazing dat het op 5 augustus 356 had gesneeuwd op de Esquilijn. De paus tekende het grondplan va de kerk in de sneeuw, de ander financierde de bouw. Elk jaar (op 5 augustus om half elf) wordt er in en rond de kerk een speciale plechtigheid gehouden waarop deze wonderbaarlijke gebeurtenis wordt nagespeeld. En in de Cappella Paolina worden dan duizenden witte bloemblaadjes vanuit de koepel over de gelovigen gestrooid.
Maria speelt weliswaar een hoofdrol in de ontstaansgeschiedenis van de basiliek, maar Liberius’ kerk stond niet op deze plek en was in eerste instantie niet aan Maria gewijd. De kerk heette Basiliek van Sicininus en was gebouwd in het paleis van de rijke patriciër Sicininus.
In 366 barstte er in de Basiliek van Sicininus voor de opvolging van Liberius een strijd los tussen Damasus en Ursinus, die zich allebei geroepen voelden om het prestigieuze ambt uit te oefenen. Toen het er alle schijn van had dat Damasus aan de winnende hand was, bezetten de aanhangers van Ursinus de kerk. De stadsperfect kwam tussenbeide en op zijn bevel werd de kerk ontruimd; het schijnt dat er tijdens de schermutselingen 137 doden vielen. Het drama eindigde ermee dat Damasus de echte paus werd en Ursinus tegenpaus.
De huidige basiliek werd pas tachtig jaar na het sneeuwmirakel gebouwd door paus Sixtus III (432-440) ter ere van Maria, een jaar na het Concilie van Ephesos. De kwestie die daar speelde was of Maria alleen de moeder van Christus als mens (Christokos) was òf was zij de moeder van Christus in zowel de menselijke als goddelijke gedaante (Theotokos, Moeder Gods)? Het concilie van Ephesos gaf in 431 de voorkeur aan de laatste opvatting en daarmee werd aangegeven dat zij waardig vereerd moest worden. Nestorius, de aartsbisschop van Constantinopel, weigerde daar Maria als ’Moeder Gods’ te erkennen.
In de strijd tussen keizer en paus speelde zich hier een merkwaardig voorval af. Tijdens de kerstnacht van 1075 werd paus Gregorius VII door samenzwerende soldaten van de keizersgezinde Romeinse aristocraat Cencius voor het altaar weggesleept terwijl hij de mis opdroeg. De volgende dag werd de paus bevrijd door het volk, dat hem op een witte muilezel naar de basiliek van Santa Maria Maggiore terugvoerde, waar Gregorius de mis voortzette vanaf het punt waarop hij was ontvoerd. De reden voor de ontvoering was dat de paus hoge geestelijken wilde excommuniceren die door de keizer waren aangesteld. De paus beriep zich op de ’Donatio Constantini’ (Triomfboog van Constantijn).
In 1347 werd Cola di Rienzo hier als Tribuun van Rome gekroond, en later vermoord op de trappen van het Capitool.
Na de terugkeer van het pausdom uit Avignon was het paleis dat destijds bij de Santa Maria Maggiore behoorde, tijdelijk het pauselijk paleis, omdat het Lateraans paleis nog in deplorabele toestand verkeerd.
In de basiliek van Santa Maria Maggiore is Giovanni da Palestrina (1525-1594) eerst koorknaap en later kapelmeester-organist geweest.
Talrijke pausen hebben hun stempel op het bouwwerk gedrukt in het verlangen bij te dragen aan de glorie van de Madonna.
In de basiliek liggen zeven pausen begraven, alleen het graf van paus Honorius III (1216‑’27) is niet meer terug te vinden, dat werd in latere eeuwen verwoest.
EXTERIEUR
Paleizen
De huidige voorgevel staat ingeklemd tussen twee paleisachtige bouwwerken, die vrijwel identiek zijn hoewel er meer dan een eeuw verstreek tussen de totstandkoming van beide.
Het rechtse is uit 1605 naar een ontwerp van Flaminio Ponzio en het linkse, de canonica, dateert van 1721/’43 en is ontworpen door Ferdinando Fuga.
Deze bouwwerken behoren tot de basiliek.
Voorgevel
De gevel werd in de 12e eeuw herbouwd door paus Eugenius III (1145-1153) en in de 16e eeuw nogmaals door paus Benedictus XIII. Ten slotte liet paus Benedictus XIV tussen 1743 en 1750 een nieuwe voorgevel optrekken naar ontwerpen van Ferdinando Fuga. Fuga had deze gevel oorspronkelijk ontworpen voor de basiliek van Sint Jan van Lateranen, maar de prijsvraag voor het gevelontwerp werd gewonnen door Alessandro Galilei.
De nieuwe gevel werd als een coulisse vóór de middeleeuwse façade geplaatst, zodat deze in de portiek nog te zichtbaar is.
Fuga had, zoals de meeste architecten in het begin van de 18e eeuw, een voorliefde voor klassieke vormen, maar hij ontleende ook talrijke elementen aan de barokkunst van Francesco Borromini. De gebroken lijnen, de beeldhouwwerken en het ruimtelijke spel tussen de openingen van de zuilengalerij en de bogen van de loggia, zorgen voor een levendig geheel.
Het onderste deel van de gevel bestaat uit een zuilengalerij met vijf arcaden en met architraaf.
Daarboven bevindt zich een loggia met drie arcaden, waarvan de middelste verhoogd is. Vanuit deze middelste boog spraken de pausen vroeger op 15 augustus (Maria Hemelvaart, Ferragosta) hun zegen ’urbi et orbi’ (voor de stad en voor de wereld) uit. Door de loggiabogen zijn de zich daarachter bevindende mozaïeken vanaf het plein voor de kerk zichtbaar.
Daarboven verbindt een met beelden getooide balustrade de kerkgevel met de naastliggende paleizen, waardoor een eenheid ontstaat.
De beelden zijn:
– Lironi: Madonna met Kind;
– Valle: Heilige Geest (de groep onder de Madonna);
– Ludovisi en il Marchionni: Twee pausbeelden (rechts);
– Monaldi en Queirolo: Twee pausbeelden (links);
– Valle: San Nicola Albergati;
– Queirolo: San Carlo Borromeo;
– Twee vrouwenfiguren (bij het pauselijk wapen boven de centrale ingang):
– Giovanni Battista Maini: Virginità;
– Pietro Bracci: Umiltà;
– Slodtz en Vanschenfeld: Vier putti (bij de ingang van de portico).
De gevel heeft wel veel aan werking verloren: vroeger rees zij hoog op boven de lage, bijna landelijke bebouwing, deze werden in de 19e eeuw vervangen door hoge huizenblokken, die in dit deel van de stad niet tot de mooiste behoren.
Narthex (Portico)
– Girolamo Lucenti (toegeschreven aan): Beeld van Philips IV van Spanje (rechts in de voorhal)
Het bronzen beeld uit 1692 van de weldoener van deze kerk staat geheel rechts in de narthex. Het werd door Lucenti als bronsgieter uitgevoerd waarschijnlijk naar een ontwerp van Gian Lorenzo Bernini.
Sinds Philips IV een eeuwige, jaarlijkse bijdrage van vierduizend scudi (22-karaats massief gouden munten) aan de kerk toewees, worden Spaanse koningen automatisch ere-kanunnik van de basiliek.
– Luigi Mattei: Porta Santa (links in de voorhal)
Evenals de andere patriarchale basilieken heeft ook de Santa Maria Maggiore vijf toegangsdeuren.
De meest linkse deur is de Porta Santa (heilige deur), die alleen tijdens een heilig jaar (jubeljaar, om de 25 jaar) van Kerstmis tot Kerstmis wordt geopend. Gedurende de tussenliggende jaren is de deur aan de binnenzijde dichtgemetseld.
De Porta Santa is nieuw en werd in 2001 door paus Johannes Paulus II ingezegend; het was een cadeau van de Orde van de Ridders van het Heilig Graf van Jeruzalem.
Het rechtse paneel laat de opgestane Christus zien, gemodelleerd naar de afbeelding op de zweetdoek van Turijn, die aan Maria verschijnt, hier afgebeeld als Salus Populi Romani. Links boven is de annunciatie aan de bron uitgebeeld, een verhaal uit de apocriefe evangeliën. Rechts is een voorstelling van het Pinkstergebeuren. Links onder is een scène van het Concilie van Ephesos te zien, en rechts onder het Tweede Vaticaans Concilie, dat Maria tot Mater Ecclesiae verklaarde. Bovenaan is het wapen van paus Johannes Paulus II te zien met zijn motto Totus Tuus.
– Ludovico Pogliaghi: Centale deur
De centrale deur dateert uit 1949 en toont episoden uit het leven van Maria omgeven door voorstellingen van profeten, evangelisten en vier vrouwen uit het Oude Testament die de Madonna aankondigden.
– Anoniem: Bas-reliëfs
Boven de vier deuren bevindt zich een viertal bas-reliëfs: de meest rechtse is van Ludovisi, de tweede van Pietro Bracci, en vervolgens de derde van Giovanni Battista Maini en de vierde van Lironi.
Loggia delle Benedizione (zegeningsloggia)
– Filippo Rusuti: Mozaïeken
De loggia is bereikbaar via de grote trap links in de voorhal. Vanuit de Loggia delle Benedizione heeft men een mooi uitzicht over de Piazza Santa Maria Maggiore.
Ondanks de vele verbouwingen is het prachtige mozaïek in de loggia boven redelijk goed bewaard gebleven; het werd eind 13e eeuw gemaakt en gesigneerd door Filippo Rusuti, de opvolger van Pietro Cavallini, en in de 19e eeuw gerestaureerd. De oorspronkelijke opdrachtgevers waren de kardinalen Giacomo en Pietro Colonna, hun wapens zijn boven de rozet afgebeeld.
In het bovenste deel is een voorstelling te zien van de zegenende Christus gezeten op een troon, omringd door engelen en de symbolen van de evangelisten. Terzijde zijn Maria, Johannes de Doper, vijf apostelen en Sint Hiëronymus geplaatst.
Daaronder verbeelden vier taferelen de legende van de basiliek van paus Liberius (zie bij ’algemeen’):
– Madonna verschijnt in een droom aan Liberius en draagt hem op een kerk voor haar te bouwen;
– Maria voorspelt de patriciër Giuliano die de bouw van de kerk zal financieren, het sneeuwwonder;
– Giuliano vertelt het visioen aan de paus; en
– paus Liberius tekent de plattegrond van de kerk in de vers gevallen sneeuw.
Hoewel de mozaïeken sterk gerestaureerd zijn doen de stijl en de fraaie dieptewerking van deze sierlijke taferelen denken aan de Florentijnse kunst van Cimabue en Giotto.
Campanile (klokkentoren)
Paus Gregorius XI liet in 1376/’77 de klokkentoren bouwen ter gelegenheid van zijn terugkeer uit Avignon. Met zijn 75 meter is het de hoogste kerktoren in Rome en de laatste die nog in Romaanse vormen werd gebouwd. De piramidale spits werd er pas opgezet onder paus Julius II (1503-1513).
De klokkentoren telt vijf klokken. Hier wordt al ruim 600 jaar ’s avonds om half tien (’s winters half negen) de klok (la sperduta, de verlorene) geluid als signaal voor de in de Romeinse campagna verdwaalde reizigers om hen een baken te geven in hun zoektocht naar de veilige stad.
Aangezien de Santa Maria Maggiore op de hoogste plek van het antieke Rome staat, is de klokkentoren bijna overal in Rome te zien.